Pierwsze imperium w historii świata. Tak rodziła się potęga

Czasy ekspansji

Szereg istotnych wydarzeń w obszarach politycznym, kulturowym i społecznym z tego czasu nadało królestwu asyryjskiemu cechy znamienne dla niego do samego końca. Ekspansja Asyrii na zachód doprowadziła do powstania drugiego asyryjskiego ośrodka władzy w regionie Chaburu, około 250 kilometrów od środkowego Tygrysu. Rządził tam wicekról asyryjski rezydujący w mieście Dur-Katlimmu. Kontakty z Babilonią na południu doprowadziły do wyraźnej babilonizacji kultury asyryjskiej, co zapoczątkowało silną rywalizację polityczną, która miała charakteryzować relacje obojga sąsiadów w nadchodzących stuleciach. Wiele aspektów ekonomicznych, rytuałów królewskich i tradycji uczonych, ustanowionych w Asyrii w okresie średnioasyryjskim, również przetrwało do pierwszego tysiąclecia p.n.e.

Lata 1735–1400 p.n.e. są dla Aszur i Asyrii jakby „wiekami ciemnymi”. Mało źródeł wspomina o wydarzeniach z tego okresu poza Asyryjską Listą Królów, krótkimi inskrypcjami królewskimi i garstką innych tekstów. Część uczonych uważa, że ten niedostatek danych oznacza erę upadku i chaosu. I być może mają rację. Niemniej przypadkowe odkrycia źródeł też się liczą. Ciemność owych wieków może więc być tylko naszym subiektywnym odczuciem, nie rzeczywistością.

Lista władców

Asyryjska Lista Królów nie jest w pełni wiarygodna, jeśli chodzi o ten okres. Jej zasadnicza wersja pomija Mut-Aszkura (syna Iszme-Dagana I) oraz jednego lub dwóch innych przedstawicieli dynastii Szamszi-Adada, którzy mogli rządzić po nim. Nie wspomina także imienia Pilah-KUR należącego do władcy, który rządził Aszur w XVII wieku p.n.e. Podaje za to, że po Iszme-Daganie I na tronie zasiadł pewien Aszur-dugul, „niczyj syn”, potem zaś pojawiło się sześciu krótko panujących władców, którzy w rzeczywistości mogli być eponimami w okresie jego sześcioletniego panowania. Ostatni z nich, Adasi, sprawujący swój urząd prawdopodobnie około 1730 roku p.n.e., przedstawiony jest na liście jako założyciel dynastii, która panowała w Asyrii przez resztę jej historii.

Współcześnie prawie nic nie wiemy o Adasim, jego rzekomym synu i następcy Belum-banim ani większości władców następujących bezpośrednio po nich, ale jego postać jako założyciela była obecna w pamięci historycznej Asyrii. Żyjący w VII wieku p.n.e. król Asarhaddon nadal uważał Adasiego za swojego przodka. Kim jednak był ów człowiek i czego naprawdę dokonał, pozostaje tajemnicą. Trudno też ustalić, kiedy miasto-państwo Aszur zaczęło zajmować sąsiednie terytoria i gdzie szukać początków asyryjskiego systemu prowincji, który w XIII wieku p.n.e. był już w pełni rozwinięty.

Siódmy władca wymieniony po Adasim w Asyryjskiej Liście Królów to Kidin-Ninua, którego panowanie trwało od około 1630 do 1616 roku p.n.e. Jego imię oznacza „(Pod) ochroną (bogini?) Niniwy”, co mogłoby wskazywać, że on, a być może już jego ojciec rządzili nie tylko Aszur, ale także Niniwą. Nie da się jednak tego udowodnić. Co więcej, świadectwa wskazujące, że Niniwą do końca XVII wieku p.n.e. rządzili niezależni władcy, zdają się temu zaprzeczać. Jednym z nich był Atal-szarri, znany z listu. Inny pojawia się być może w Pieśni wyzwolenia, huryckim poemacie, który wspomina „Pizigarrę z Niniwy”, mającego przyczynić się około 1600 roku p.n.e. do zagłady miasta Ebla w północno-zachodniej Syrii. Władca noszący huryckie imię Pizigarra odegrał w tamtych wydarzeniach znaczącą, chociaż niezbyt jasną rolę. Pieśń wspomina o nim już na samym początku, zaraz po wzmiankach o bogach: „Będę śpiewał o bogu Teszubie, wielkim władcy Kumme […]. Opowiem o Pizigarze, który został sprowadzony [do] Ebli […] Pizigarze z Niniwy”.

Okres chaosu

Niniwa była zatem wciąż niezależnym miastem o huryckim profilu kulturowym, niebędącym w zależności od Aszur, gdy na początku XVI wieku p.n.e. krajobraz polityczny Azji Zachodniej dramatycznie się zmienił. W 1595 roku p.n.e. indoeuropejscy Hetyci, którzy pojawili się na scenie historycznej zaledwie kilkadziesiąt lat wcześniej, wyruszyli ze swojej stolicy Hattusy w środkowej Anatolii, przebyli Syrię i podbili Babilon. To doniosłe wydarzenie mogło nie wywrzeć bezpośredniego wpływu na Aszur. Wszystko wskazuje, że miasto uniknęło poważniejszych zniszczeń i zawirowań politycznych, które były udziałem Babilonu, gdzie dobiegła końca dynastia Hammurabiego i nastał okres chaosu. Wydaje się jednak, że na skutek powstania znacznie większego państwa hetyckiego na zachodzie wiele huryckich państewek na terytoriach północno-wschodniej Syrii i obszaru wschodniego Tygrysu powoli zaczęło się jednoczyć, tworząc całkiem nowe państwo. Rządzone przez przywódców o imionach indoaryjskich ostatecznie będzie ono znane jako Mittani lub Hanigalbat i stanie się olbrzymim problemem dla miasta Aszur.

Wzrost Mittani był jednak procesem powolnym i w ciągu XVI i przez większą część XV wieku p.n.e. Aszur wciąż miało sporą swobodę ruchów politycznych. W przeciwieństwie do poprzedników kilku ówczesnych władców, od Szamszi-Adada III (ok. 1573–1557 p.n.e.) do Enlil-nasira I (ok. 1504–1491 p.n.e.), pozostawiło inskrypcje głoszące, że odbudowali oni część najważniejszych świątyń Aszur i wzmocnili mury miejskie. Aszur-nirari I (ok. 1556–1530 p.n.e.) zbudował nowy pałac, najwidoczniej po prawie dwustu latach, kiedy nie było żadnego. Jego syn i następca Puzur-Aszur III, który rządził od około 1529 do 1505 roku p.n.e., według późniejszych tekstów dodał w południowo-wschodniej części miasta nową dzielnicę o powierzchni koło 15 hektarów. Co ważniejsze, jak podaje późniejsza kronika, Puzur-Aszur III podpisał traktat z Burna-Buriaszem I, królem nowo ustanowionej dynastii kasyckiej, która przejęła władzę w Babilonii, ustalający granicę między tymi państwami. Kasyci, lud pochodzący z gór Zagros, przejęli kontrolę nad Babilonią kilka dziesięcioleci po hetyckim najeździe z 1595 roku i szybko przyswoili sobie babilońskie język i kulturę. Jeśli wierzyć kronice, a wydaje się to prawdopodobne, biorąc pod uwagę, że inskrypcje Puzur-Aszura III odnaleziono w Habubie (Tell Farcha w irackim Kurdystanie) na prawym brzegu Małego Zabu, Aszur musiało w tym czasie władać znacznie większym obszarem niż tylko teren samego miasta. Brak jednak dowodów, by zaczęto tam tworzyć osobne prowincje, jak to czyniono dwa wieki później.

Potrzeba silnego przywódcy

W miarę upływu XV wieku p.n.e. Aszur odczuwało coraz większą presję ze strony Mittani, zarówno od zachodu, gdzie znajdowało się Waszukanni, stolica Mittani (współczesne Tell Feheriye), jak i ze wschodu, gdzie wedle tekstów znalezionych w Nuzi, niedaleko współczesnego Kirkuku, około 100 kilometrów od Aszur, leżało niegdyś potężne królestwo Arrapha, będące państwem wasalnym Mittani. Aszur także musiało znajdować się przez dziesiątki lat w orbicie Mittani. W największym stopniu świadczy o tym hurycko-hetycki traktat z Hattusy stwierdzający, że Szausztatar, król Mittani, który panował w drugiej połowie XV wieku p.n.e., przywiózł z Aszur wykonane ze srebra i złota drzwi do swojego pałacu w Waszukanni (skąd zostały zwrócone w połowie XIV wieku p.n.e.).

Hegemonia Mittani nie była absolutna, samo państwo zaś było mniej scentralizowane niż wiele innych. Asyryjska Lista Królów wskazuje, że lokalna dynastia Aszur trwała wtedy przy władzy i od czasu do czasu miastu udawało się uwolnić od obcych panów. Na przykład za czasów Aszurbel-niszeszu (ok. 1417–1409 p.n.e.) podpisano kolejny traktat graniczny z Babilonią. Jednak w latach 1430–1360 p.n.e. Aszur wciąż znajdowało się pod silną kontrolą Mittani. Potrzeba było silnego i wizjonerskiego przywódcy, aby państwo asyryjskie mogło stanąć na własnych nogach.

Fragment książki „Asyria. Powstanie i upadek pierwszego imperium w historii świata” Eckarta Frahma wydanej przez Dom Wydawniczy REBIS. Tytuł, lead i skróty od redakcji „Newsweeka”. Książkę można kupić tutaj.