Wchodzisz w nową relację? Uważaj, bo przeszłość odciska piętno

– Nie potrafiłam zrozumieć, dlaczego tak bardzo nie chcę iść na spotkanie z parą znajomych mojego męża – mówi Kasia. – Nie myślałam o nich obojgu, lecz o kobiecie, z którą miałam się spotkać. Widziałam ją zaledwie raz, a sama myśl spędzenia z nią wieczoru odpychała mnie. Ale mąż nalegał, a ja nie miałam sensownych argumentów, by odwołać wyjście, więc poszliśmy. Od samego progu, po powitaniu nas przez gospodarzy, poczułam przeszywający ból w piersiach oraz słabość – zupełnie jakby ktoś odbierał mi energię. Ani przyjemny głos gospodyni, ani chęć zadbania o nas nie wzbudziły mojego zaufania, przeciwnie, czułam silne napięcie. Słyszałam w głowie tylko swój własny głos: „Uciekaj stąd!”. Nie rozumiałam, co się ze mną dzieje. Wieczoru prawie nie pamiętam. Wiem tylko, że nie byłam miła ani wobec męża, ani wobec jego znajomych. Chyba w ogóle się nie odzywałam. Pamiętałam za to dużo śmiechu tej kobiety, jej częste ruchy dłoni wokół ust i mdlący zapach lawendy. Rano obudziłam się z bólem głowy i spięciem w całym ciele.

Odłączone od jakichkolwiek wspomnień i racjonalnych wyjaśnień doświadczenie jednego wieczoru wywarło na Kasi bardzo silne wrażenie. Gwałtowne reakcje w ciele oraz jednoczesne poczucie bycia poza kontaktem z tu i teraz – to niewątpliwie efekt zaborczego wręcz aktywowania się w niej jakichś wzorców z przeszłości. Dopóki doświadczenie pozostawało w obszarze nierozpoznania, dopóty przerażało i nabierało swoistej kontroli nad jej poczuciem bezpieczeństwa. Niekiedy teraźniejsze wydarzenia prowadzą nas do bram przeszłości, za którymi kryją się nie zawsze jeszcze domknięte zdarzenia z dziecięcych lat.

Ojciec psychoanalizy Zygmunt Freud uważał, że w dorosłym życiu odtwarzamy pewne pierwotne wzorce z relacji ze znaczącymi dla nas postaciami z przeszłości. To odtworzenie ma znaczenie dla procesu terapeutycznego.

Pracujący z ciałem psychoterapeuta Jacob „Jay” Stattman twierdził: „Przeniesienie tkwi u podłoża wielu międzyludzkich związków i wydarzeń. Ich motorem są bowiem te same nieświadome pragnienia bezpieczeństwa i dożywienia, których oczekuje pacjent od terapeuty. Każda relacja oparta na przeniesieniu jest też źródłem frustracji, zahamowania rozwoju i większego lub mniejszego cierpienia, ponieważ jest ona bezustannym odtwarzaniem przez ciało i osobowość dorosłego człowieka jego dziecinnych zachowań wraz z towarzyszącą im przyjemnością i bólem”.

Niekiedy wobec jednej osoby czujemy, że musimy z nią walczyć, przy innej zaś odczuwamy chęć podporządkowania się, przylgnięcia. Jeszcze inna wywołuje w nas potrzebę udowadniania tego, że potrzebujemy jej bardziej niż ktoś inny.

Procesy przeniesieniowe zachodzą w wielu relacjach życia codziennego – pomiędzy nauczycielem a uczniem, żoną a mężem, szefem a pracownikiem, klientem a sprzedawcą. Determinują one niekiedy wybór naszych miłości i sympatii, a czasami są źródłem konfliktów i napięć w relacjach. Dzieją się wszędzie tam, gdzie spostrzeżenia, emocje czy reakcje w znaczący sposób bazują raczej na przeszłych doświadczeniach jednostki niż na informacjach czy znaczeniach pochodzących z tu i teraz. Im bardziej osoba zanurzona jest w relacjach z przeszłości, dźwiga ze sobą jakiś ból i niedostatek czy wręcz głód wyniesiony z dzieciństwa, tym większe prawdopodobieństwo aktywizacji procesów przeniesieniowych w relacjach nowych, którym jednostka nadaje znaczenie. Ważne osoby w takich relacjach postrzegane są wtedy jako myślące, czujące czy zachowujące się w sposób, w jaki w przeszłości zachowywała się znacząca dla nas postać.

Wszystkie nasze niespełnienia, braki, pustki, frustracje, ale też nadmiary, nadużycia, przekroczenia, przeładowania i owładnięcia. Wszystko to, czego nie dostaliśmy od innych znaczących postaci w naszym życiu oraz to, czego za dużo dostaliśmy i nie chcieliśmy albo nie potrafiliśmy unieść – będzie w nas działać jak aktywna pieczęć relacji, jeśli nie zintegrujemy tych doświadczeń w sobie (np. podczas terapii). Reprezentacje umysłowe osób ważnych w naszym życiu silniej działają na nasze przeżycia emocjonalne, bo naznaczone są doświadczeniem pierwotności oraz silnej zależności relacji dziecko – rodzic, dziecko – opiekun. Zarówno relacje, w których przewidujemy zaistnienie wielkiej miłości, jak i te, które budują w nas niepokój bycia odrzuconym, mogą aktywizować obrazy z przeszłości i utrudniać realne doświadczanie bieżących zdarzeń.

Procesy przeniesieniowe zazwyczaj kojarzone są z potrzebą powtarzania – odtwarzania pierwotnego wzorca. Aktualnie można jednak spotkać podejścia, które zwracają uwagę na istnienie w tych procesach nadziei na zmianę – na to, że rzeczy mogą dziać się inaczej i lepiej niż kiedyś. Na przykład psycholog Richard G. Erskine uważa, że poprzez nowe doświadczenia stare wzorce mogą ulegać dynamicznemu przystosowaniu i tworzyć dystans pomiędzy tym, co pierwotne, a tym, co możliwe w przyszłości.

Ciekawym spojrzeniem na procesy przeniesieniowe wydaje się również podejście analityka transakcyjnego Pio Scilligo, który rozumie przeniesienie jako proces społeczno-poznawczy. Uznaje on, że przeniesienie motywowane jest potrzebami czułości, przynależności, bezpieczeństwa, wyrażania siebie i poszukiwania zaspokojenia tych potrzeb w ważnych relacjach.

„Jest aktywacją mentalnej reprezentacji, która zawiera znaczących innych z przeszłości, obraz siebie doświadczanego w tamtych relacjach oraz odpowiadające im wzorce zachowań. Te reprezentacje różnią się, gdyż dotyczą różnych znaczących postaci w naszym życiu” – twierdzi Scilligo.

Proces przeniesieniowy jest więc związany z wczesnym uformowaniem się tych reprezentacji, z ich aktywacją oraz z ich bezpośrednim ujawnianiem się w zachowaniach społecznych. Dzieje się to automatycznie i nie zawsze zdajemy sobie z tego sprawę.

Gdy mało wiemy o nowej osobie, gdy mamy „puste miejsca” na jej temat, to wcześniej lub później uruchomimy owe kategorie czy kryteria oceny, które wykorzystywaliśmy we wcześniejszych relacjach.

Według Scilligo każde nasze doświadczenie z ważną dla nas postacią – na każdym etapie naszego życia – zapisuje się w postaci takich reprezentacji i stanowi nasz zasób życiowy. To podejście bardzo mocno podkreśla istnienie naszych zasobów w procesach uczenia się. Każda z tworzących się reprezentacji wzbogaca nasze możliwości budowania relacji z kolejnymi osobami poznawanymi na naszej drodze życia. Mają one szansę być naszymi drogowskazami i przewodnikami w nowo tworzonych relacjach.

Taka perspektywa pokazuje możliwość uczenia się przez nas z wcześniejszych doświadczeń i daje nadzieję na nieodtwarzanie wzorców powielających ból, niezaspokojenie czy poczucie niespełnienia.

Autorefleksja, zdolność zadawania sobie pytań to podstawa uczenia się z doświadczeń. Pytania, które warto sobie zadawać w momencie poznawania nowych osób, mogą brzmieć następująco:

• Czy ta osoba mi kogoś przypomina?

• Czy jest coś, co chcę powiedzieć tej osobie, ale zachowuję to dla siebie?

• Czy sposób, w jaki reaguję na tę osobę, przypomina mi moje reakcje na kogoś innego z mojej przeszłości?

• Czy czuję się swobodnie przy tej osobie, czy odczuwam przymus określonego zachowywania się przy niej?

• Jakiego rodzaju oczekiwania mam w związku z daną osobą i na ile są one możliwe do realizacji w tym związku?

• Jakie cele i potrzeby chcę zrealizować w tej relacji?

• Jakie uczucia aktywizują się we mnie w związku z daną osobą? Czy dotyczą one tej osoby, czy są jakimś powtórzeniem moich typowych reakcji emocjonalnych z przeszłości?

• Na podstawie czego tworzę obraz tej osoby (co o niej wiem)?

Im bardziej jesteśmy świadomi wpływu przeszłości na teraźniejszość, tym uważniej możemy obserwować siebie we wszystkich relacjach oraz sprawdzać, jakie uczucia i oczekiwania aktywujemy wobec znaczących innych. Niedokończone sprawy z przeszłości mogą odzywać się w różnych nowych związkach i niekiedy utrudniać ich kontynuowanie, burzyć je bądź wikłać. Konieczne jest złapanie dystansu. Naszym życiowym zadaniem rozwojowym nie jest zaspokojenie wszystkich potrzeb od razu i w dodatku z jedną osobą. Ważniejsze jest to, aby bezpiecznie przeżyć, by móc budować coraz bardziej satysfakcjonujące związki, na które mamy wpływ, które możemy obustronnie tworzyć i które w różny sposób będą odpowiadać na nasze potrzeby. Im bardziej zintegrowane mamy nasze doświadczenia z przeszłości, im silniejsze JA zbudujemy (takie, które nie ulega rozbiciu przy różnych trudnych emocjonalnie wydarzeniach), tym większe mamy szanse na relacje oparte na dawaniu i braniu, na sprawdzaniu własnego poczucia bezpieczeństwa oraz dbaniu o poczucie bezpieczeństwa tej drugiej znaczącej osoby w naszym życiu.

Wspomniany Jacob Stattman zwraca uwagę na pozytywną funkcję przeniesienia:

„Ktoś, kto osiągnął poczucie tożsamości, w dalszym ciągu korzysta z przeniesienia jako pożądanego i niezbędnego elementu wszystkich relacji – ale bez zniekształcania rzeczywistości. W tym zdrowym znaczeniu przeniesienie jest zdolnością do dawania i brania tego, co jest potrzebne lub czego samemu się potrzebuje – zdolnością związaną z poczuciem organicznego kontaktu z samym sobą i innymi ludźmi”.