Pandemia zmęczenia. Tutaj nie pomoże lockdown, ale mamy kilka rad

Nie jest możliwe życie w odcięciu od bodźców – totalna deprywacja sensoryczna nie służyłaby naszym mózgom. Jednak drugi skrajny biegun także nie będzie im służył. A jak wygląda nasza codzienność?

Typowy dzień współczesnej rodziny

O świcie często budzi nas świdrujący dźwięk budzika (głośny – żeby na pewno nas obudził), potem szumi czajnik albo ekspres do kawy, marudzą dzieci, a w radiu słyszymy podnoszące ciśnienie krwi wiadomości albo muzykę, która o poranku ma pobudzić energię słuchaczy i brzmi hardrockowo. Doświadczamy gwałtownego przeskoku z innego stanu świadomości, kiedy marzenia senne płynęły w rytmie fal alfa, a tu wpadają w odmęty chaosu. Spod ciepłych kołder wybiegamy na rześki poranek nagle i gwałtownie. A jak to wygląda u dzieci? Właściwie tak samo, tylko jeszcze mocniej i głośniej, jako że dzieci mają bardziej niż dorośli czuły słuch. Ponadto, jakby tego było mało, rodzice często ponaglają dzieci pokrzykiwaniem, aby „pospieszyły się wreszcie”.

A potem jedziemy do przedszkola/szkoły/pracy – w korkach, szumie samochodów albo w zatłoczonych autobusach, w ścisku z obcymi ludźmi, którzy wchodzą w naszą przestrzeń prywatną, jak to bywa w komunikacji miejskiej.

Od samego rana dzień jest głośny i intensywny. W przedszkolach i szkołach dzieci przebywają w otoczeniu innych, nie mają chwil odosobnienia, a rówieśnicy „emitują dźwięki” – krzyczą, piszczą, płaczą, jak to dzieci… Zajęcia, warsztaty, propozycje dydaktyczne non stop stymulują układ nerwowy. W większości szkół nadal to dzwonki głośno obwieszczają koniec lekcji i koniec przerwy. Po południu rzadko kiedy dzieci znajdują wytchnienie, a dobrze by było, gdyby miały wolne popołudnia, by mogła obudzić się ich kreatywność. Wspaniały jest cytat z książki Agnieszki Krzyżanowskiej „Prosto i uważnie”: „Gdyby Albert Einstein nie nudził się tak bardzo podczas pracy w biurze patentowym, pewnie nie byłoby dzisiaj teorii względności”.

Współczesne dzieciaki jednak często spędzają popołudnia na zajęciach dodatkowych, nauce i odrabianiu zadań domowych. Wieczorami natomiast zanurzają się w bajki i filmy, gry albo książki – to wszystko faktycznie może służyć rozwojowi i przyjemności, ale zauważmy, jak współczesne animacje są intensywne i głośne, jak obrazy migoczą, a bohaterowie piszczą, jak szybko zmieniają się klatki filmu – przebodźcowujemy układ nerwowy, sami o tym nie wiedząc.

Bodźcowani od maleńkości

Już niemowlęta często są nadmiernie stymulowane – w myśl rozwijania ich kompetencji. Nad głowami wirują im karuzele z maskotkami, z głośników brzmi Mozart albo lekcje angielskiego(!), maty edukacyjne błyszczą i szeleszczą, zabawki grają, piszczą, skrzeczą i migoczą niczym syrena alarmowa (zresztą takie z syrenami także znajdziemy). Tymczasem niemowlak potrzebuje przede wszystkim bliskości, twarzy ludzkiej przed sobą, odzwierciedlania uśmiechów, kontaktu wzrokowego, przytulania. To jest to, co najważniejsze. A kiedy taki dwu-, trzyletni człowiek drepcze już na własnych nogach, to nie potrzebuje krzykliwych kreskówek, tylko spaceru do parku, przyglądania się mrówkom, skakania po kałużach. A jeśli już kreskówki – to może te bardziej stonowane, od których nie dostaną oczopląsu.

Warto tu wspomnieć także o prezentach z okazji świąt czy urodzin – gdy dziecko wyjmuje dziesiąty prezent z kolejnej kolorowej torebki, to niejednokrotnie odrzuca go na bok – bo ile można przyswajać? Często zresztą dla dzieci w wieku dwóch-czterech lat najbardziej atrakcyjne jest samo wyjmowanie prezentów i zabawa opakowaniami z tektury. Dzieci mają wrodzoną kreatywność. Jeżeli nie zasypiemy ich nadmiarem gotowców z plastiku i smartfonami od kołyski, będą potrafiły wyczarować z pudełek, kartek i kartonów swoje pomysły, uruchamiać swoją inteligencję, ćwiczyć własną sprawczość.

W przedszkolach program zajęć jest często przeładowany – obok podstawy programowej są tam organizowane zajęcia taneczne, szachy, zajęcia językowe, hipoterapia i garncarstwo. Świetnie – ale ile tego naraz i po co aż tyle? Gdzie jest czas na swobodną zabawę, na rysowanie bez konkretnego celu? Zauważmy, że to w swobodnej zabawie dzieci ćwiczą swoje kompetencje społeczne, czyli to, co w życiu jest niezmiernie istotne. Szukajmy równowagi. Pamiętajmy także, że dzieciom wysoko wrażliwym, dzieciom z trudnościami w obszarze integracji sensorycznej czy dzieciom ze spektrum autyzmu jest jeszcze trudniej. One odbierają świat bardziej intensywnie i odczuwają mocniej.

Zmęczeni rodzice i zmęczone dzieci

Obserwujemy pandemię zmęczenia – zauważamy to u każdego, bez względu na wiek – my, dorośli, przepracowani, obciążeni wielozadaniowością, nadmiarem obowiązków zawodowych, domowych i okołodziecięcych. Wozimy dzieci na szermierkę, konie albo na basen, rzadziej już na języki obce, bo one coraz częściej są prowadzone w formie online – co skądinąd nie jest wcale rozwiązaniem idealnym, ale odciąża nas, rodziców, od kolejnego przejazdu przez miasto. Obowiązki zawodowe coraz częściej przybierają charakter zadaniowy i nienormowany, przeplatają się z życiem domowym, zwłaszcza w przypadku pracy zdalnej. Zmęczenie nas osacza, obezwładnia i przygniata, niejednokrotnie dosłownie – bólami kręgosłupa, migrenami, bezsennością.

Jak to wpływa na nasze podejście do dzieci? Z powodu zmęczenia jesteśmy mniej cierpliwi, mniej spokojni, mniej otwarci na kontakt, pośpiechem zarażamy swoje dzieci, generujemy napięcie. Kultura, która nas osacza i niepostrzeżenie wciąga w swoje macki, otumania nasze zmysły i my, niczym w transie, wymagamy od dzieci tego samego, czego od nas wymagają inni – żeby dzieci były szybkie, punktualne, zorganizowane, wielozadaniowe, czyli przebodźcowane i zmęczone.

Jak odciąć bodźce

Być może to jest pytanie retoryczne: co możemy sobie odpuścić? Z czego możemy zrezygnować w imię innej wartości? Z serialu, aby się wyspać? Z nadgodzin, aby mieć czas na spotkania z przyjaciółmi? Czy możemy czasami włączać w telefonie tryb samolotowy, aby być „tu i teraz”, a nie w podwójnej rzeczywistości? Czy możemy dla odmiany pójść do lasu zamiast na zatłoczoną siłownię? A może któregoś popołudnia zdecydujemy się zostać w domu i nic nie robić, mieć czas na to, co się pojawi, na zabawę z dzieckiem, posprzątanie w szafie albo na poczytanie czekającej od miesiąca książki?

Na jednej z platform streamingowych dostępny jest miniserial dokumentalny „Żyć sto lat: Tajemnice niebieskich stref”. Reżyser przygląda się w nim społecznościom osób długowiecznych, w których seniorzy żyją w zdrowiu do późnych lat. Co łączy te grupy w różnych miejscach na Ziemi? Między innymi pielęgnowanie bliskich relacji, częste spotkania z innymi, wspólna zabawa. Życie stulatków najczęściej jest proste (nieprzebodźcowane), bez wyszukanych diet, bez presji czasu. Jest życiem w ruchu, ale nie w pośpiechu, w aktywności codziennej (spacery, praca w ogrodzie), a nie w biegu od zadania do zadania.

Richard Louv w książce „Ostatnie dziecko lasu” pisze tak: „Zabawa w otoczeniu przyrody zwiększa pewność siebie i pobudza zmysły u dziecka – jego świadomość świata i wszystkiego, co w nim widzialne i niewidzialne”. Jednym słowem – przyroda wzmacnia. Ta obserwacja dotyczy nie tylko dzieci.

W odcięciu od bodźców pomaga zatrzymanie – po prostu. Choćby na chwilę. Mistrzowie medytacji radzą zatrzymać się w momencie, kiedy wydaje się nam, że już na nic nie mamy czasu i nic nie wciśniemy. I w takiej chwili warto po prostu odetchnąć – usiąść i poczuć pozycję swojego ciała, stopy, plecy, punkty podparcia. I oddech. I rozejrzeć się dokoła – co widzę, co słyszę, czego doświadcza moje ciało. Można zamknąć oczy i poobserwować swój oddech, ignorując zbędne myśli. Taka praktyka, wykonywana systematycznie, sprawi, że znajdziemy więcej czasu, uruchomimy kreatywność i uspokoimy chaos wewnętrzny.

Trudno jest nauczyć dzieci tego, czego sami nie potrafimy. Jeżeli więc chcemy pomóc dzieciom wyciszać się w świecie nadmiaru, potrzebujemy zacząć od siebie – korzystać z technik oddechowych, dbać o własną równowagę. A wówczas możemy zaproponować także dziecku skupianie uwagi na „tu i teraz” – korzystając, na przykład, z programu „Uważność i spokój żabki” autorstwa Eline Snel.

Jeżeli chcemy nauczyć dzieci równowagi, dbania o swoje zdrowie psychiczne, higieny cyfrowej, odpuszczania nadmiaru – musimy zacząć od siebie. To my modelujemy dzieciom podejście do świata. W jaki sposób szukamy swojej harmonii dnia codziennego?

Jeżeli sami nie wyłączymy siebie od nadmiaru bodźców choćby na chwilę – nikt za nas tego nie zrobi.

Na co mamy wpływ

Wyzwaniem będzie dla nas – i dla naszych dzieci – poszukanie obszarów, na które mamy wpływ. Nie zapobiegniemy rozwojowi technologii i zresztą nie o to chodzi, rozwój technologiczny przynosi wiele dobrego i warto z niego mądrze korzystać. Chodzi o zbalansowanie, szukanie równowagi, o zapewnienie naszemu układowi nerwowemu momentów regeneracji i wyciszenia.

Dobrze, jeśli dzieci mają w domu swoją „bezpieczną norkę”, w której mogą się schować – choćby fotel z miękkim kocykiem albo kącik w pokoju, gdzie są poduchy do siedzenia, ulubione pluszaki albo puzzle. Szczególne znaczenie mają takie miejsca dla dzieci wysoko wrażliwych albo z obszaru spektrum autyzmu.

Richard Louv, autor wspominanej książki „Ostatnie dziecko lasu”, wiąże wzrost liczby diagnoz ADHD (zespołu nadpobudliwości psychoruchowej) z oddaleniem się ludzi od świata przyrody. Podaje wiele przykładów dobroczynnego wpływu przyrody na rozwój i funkcjonowanie psychofizyczne dzieci. Ten terapeutyczny wpływ obserwuje się zwłaszcza u dzieci z ADHD. Autor podpowiada proste pomysły na nawiązanie kontaktu z przyrodą, m.in.: regularne spacery w dzień, a okazjonalnie także przy blasku księżyca, szukanie skarbów do „misy cudów” – kamieni, żołędzi, kawałków kory itp. (taka zabawa rozwija zmysły i ćwiczy uważność), fotografowanie przyrody podczas wędrówek albo zachęcanie do uprawy ziół lub warzyw w doniczkach. Po spacerach dotlenione dzieci potrafią efektywniej koncentrować uwagę na nauce i spokojniej zasypiać.

Współczesne sześcio— i siedmiolatki często zachwycają się światem przedstawionym przez Astrid Lindgren w „Dzieciach z Bullerbyn”. Czy ten zachwyt nie odzwierciedla ich tęsknoty za tym, co pierwotne? Bieganie po łące, kąpiele w jeziorze, głaskanie jagniątek – ile dzieci doświadcza dzisiaj takich przeżyć choćby od czasu do czasu?

Kontakt z przyrodą pomaga nie tylko dzieciom – wpływa kojąco także na dorosłych. Jakakolwiek ulubiona aktywność na świeżym powietrzu odpręża, regeneruje i wzmacnia. Zauważmy, jak wiele osób docenia spacery brzegiem morza albo górskie wędrówki. Aktywność fizyczna jest działaniem profilaktycznym (i wspomagającym leczenie) w przypadku zaburzeń depresyjnych.

Mamy wpływ na to, jak zorganizujemy sobie czas. Gdy jesteśmy zmęczeni po powrocie z pracy, a dzieci przebodźcowane szkołą marudzą, że nie mają siły na odrabianie prac domowych, to mamy wybór – możemy wikłać się w konflikt, zapaść się na kanapie przy serialu albo pójść razem na spacer, żeby – paradoksalnie – odpocząć.