Pavel Rankov: „Nienawiść jest wielką siłą napędową.” To ona dała władzę Fico

Pisarze są zarówno demonologami, jak i egzorcystami…

– Tego nie da się racjonalnie wytłumaczyć. Pisarz oczywiście może o tym opowiadać, ale tylko za pośrednictwem metafor, intuicyjnie.

Rok temu tuż przed wyborami byłem w Preszowie i nie czułem tam nienawiści. Jeśli już, to frustrację.

– Preszów jest specyficznym miejscem, z dość silnym ruchem chrześcijańsko-demokratycznym. Chadecka partia KDH ma swojego marszałka województwa. W Bratysławie są w polityce tylko dwa zwalczające się obozy – liberałowie i Fico.

Jak liberalna bańka radzi sobie z tym, że kraj przejął polityk o autorytarnych zapędach?

– Nie należę do obozu liberalnego, nie jestem też zwolennikiem Roberta Ficy. Zachowuję więc dystans i potrafię patrzeć na to, co robi liberalna bańka, z pewną dozą krytycyzmu. Pierwszą jej reakcją była wielka frustracja, potem przyszła złość, a następnie oba te uczucia przeszły w opór. Chciałbym przytoczyć jeden z przykładów tego demonicznego geniuszu Roberta Ficy. Otóż doskonale wiedział, że aktorzy teatralni czy filmowi staną się wobec niego silną opozycją, a że są to ludzie bardzo popularni w społeczeństwie, oddał ministerstwo kultury partnerowi koalicyjnemu, Słowackiej Partii Narodowej (SNS). Ludzie kultury, aktorzy czy reżyserzy oczywiście protestują, ale przeciwko ministrze z SNS, a nie przeciw Ficy.

W demokratycznym kraju w środku Europy resort kultury objęła Martina Šimkovičová, zwolenniczka teorii spiskowych, foliarka, homofobka. Przy niej Piotr Gliński był ministrem z wielką ogładą.

– Mówiąc o Šimkovičovej, że to homofobka, wkładamy jej do głowy jakąś ideę czy koncepcję, a ona w głowie ma pusto. Jedyne, co ją interesuje, to kiedy pójdzie do fryzjera. Owszem, to ładna kobieta, mogłaby więc być czwartą żoną Trumpa.

Jej działania nie ograniczają swobody artystów?

– Skupiła się ostatnio na odwoływaniu dyrektorów najważniejszych instytucji kulturalnych, w tym Słowackiego Teatru Narodowego i Słowackiej Galerii Narodowej. Powołuje tam ludzi, o których przeważnie nie ma bladego pojęcia, bo nie zna ludzi kultury. Szarą eminencją w jej resorcie jest dyrektor generalny. To on wskazuje, kogo trzeba zatrudnić i gdzie.

Jeśli chodzi o mnie, to ministra nie sprawiła mi dotąd żadnej przykrości. Nie było ku temu powodów. Nie składałem wniosków o stypendia literackie ani wsparcie finansowe ze strony rządu. Jednocześnie rok po wyborach trudno wskazać pisarzy czy artystów, którzy byliby hołubieni przez władzę…

Fico ma gdzieś kulturę?

– Kultura go nie interesuje. Oprócz tej demonicznej części jego władzy, tego zarządzania nienawiścią, zajmują go głównie sprawy przepływów finansowych i korupcja.

Czym różni się ficyzm od mecziaryzmu?

– Mecziaryzm miał większe wsparcie w innych krajach, bo wówczas w Europie, chociażby na Bałkanach, rządziło kilka podobnych do słowackiego reżimów. Fico jest o wiele bardziej izolowany na arenie międzynarodowej. Ale korupcja w jego wydaniu jest dużo bardziej wyrafinowana i zaawansowana niż za czasów Mečiara, który zachowywał się trochę jak pijany zbój, taki Janosik na bani.

System Mečiara to był turbonacjonalizm, a Ficę interesują tylko władza, kasa i bezkarność?

– Za Ficą nie kryje się żadna ideologia poza tą nienawiścią, o której już mówiłem. Owszem, czasami wykorzystuje antywęgierski nacjonalizm, ale to nie wynika z jego głębokich przekonań ani nie ma większego znaczenia politycznego. Niedawno powiedział, że w armii ukraińskiej są jednostki posługujące się nazistowskimi symbolami, a ich członkowie zachowują się jak naziści. Zrobił to tylko dlatego, że wydaje mu się, iż tego typu wystąpienia mogłyby mu pomóc w polityce wewnętrznej.

Igranie z nienawiścią doprowadziło do zamachu, który cudem przeżył…

– Moim zdaniem w całym tym wydarzeniu swój udział też miały jakieś demoniczne siły. Oto bowiem premiera trafiły cztery kule, a już trzy tygodnie po zamachu był zdrowy i pałał jeszcze większą nienawiścią niż wcześniej. Lekarze tłumaczyli to jego bardzo dobrą kondycją fizyczną, ale wiadomo, że ma problemy z sercem, był wcześniej z tego powodu operowany, więc z jego zdrowiem nie jest wcale tak dobrze. Wydaje mi się, że w szpitalu wydarzyło się coś, co jest sprzeczne z racjonalną medycyną.

Po zamachu nie ma już żadnych zahamowań? Idzie na całość?

– Jeśli mielibyśmy powiedzieć, kto zapoczątkował falę nienawiści, która doprowadziła do zamachu, to z pewnością zrobił to Fico. Zamach jeszcze dodał mu determinacji.

W ostatnim dziesięcioleciu Słowacją wstrząsnęły dwa tragiczne wydarzenia – zabójstwo dziennikarza śledczego Jána Kuciaka w 2018 r. i zamach na Ficę. Wydawało się, że kraj się otrząśnie, że nastąpi jakiś przełom, ale nic takiego nie miało miejsca. Dlaczego?

– Nie do końca, bo zabójstwo Kuciaka doprowadziło do upadku Ficy. W 2020 r. przegrał wybory. Wrócił do władzy w 2023 r. z kilku powodów – pomogły mu pandemia, rosyjska inwazja na Ukrainę, no i ten jego demon stróż. Nienawiść jest wielką siłą napędową, także w polityce. Zawsze myślałem, że najgorszą cechą Słowaków jest zazdrość, ale teraz widzę, że jest nią egzystencjalna nienawiść.

Roberta Ficę próbował zabić pisarz, może nie wybitny, ale wydał dwie powieści i trzy tomiki poezji. Zaskoczyło cię to?

– (śmiech) To oczywiście zbieg okoliczności, ale mniej więcej rok temu przeczytałem amerykańską pracę naukową o psychice pisarzy. Z tego badania wynika, że statystycznie pisarze są w znacznie większej mierze podatni na chorobę dwubiegunową, depresję i ekstremizm polityczny. Można więc powiedzieć, że ten zamachowiec to „typowy pisarz”. Od wielu lat był zaangażowany w różnego rodzaju dziwne przedsięwzięcia i ruchy polityczne, zaś zamach na Ficę był najprawdopodobniej jego ostatnim eksperymentem politycznym.

Słowacy są mocno podzielonym społeczeństwem podobnie jak Polacy. Widzisz jakieś różnice?

– Polacy mają nad nami jedną zasadniczą przewagę, a jest nią wasza historia. Cała ta godna podziwu pomoc, jakiej udzielacie Ukrainie, ma oczywiście swoje historyczne uzasadnienie. Podziwiam was za to i rządy PiS uważam za wspaniałe, bo wspierały Ukrainę, a to jest dziś dla mnie najważniejszą kwestią. Słowacja ma inną historię i dlatego Fico może podsycać nienawiść wobec Ukraińców. To, co dzieje się teraz w Ukrainie, jest dla mnie o wiele ważniejsze niż to, co dzieje się na Słowacji. Od tego zależeć będzie bowiem to, co stanie się w Bratysławie czy Warszawie za 10 lat. Drugim ważnym wydarzeniem, które wpłynie na naszą przyszłość, są wybory w Stanach Zjednoczonych.

Główne linie podziału na Słowacji to wschód-zachód, Bratysława-prowincja, etniczni Słowacy-mniejszość węgierska?

– Na przykładzie stosunku do mniejszości węgierskiej można pokazać, gdzie przebiegają główne linie podziału w społeczeństwie i jak bardzo są płynne. 15 lat temu Fico był antywęgierskim nacjonalistą. Dziś zarówno on, jak i wszyscy słowaccy nacjonaliści mówią, że musimy mieć bardzo dobre stosunki z Orbánem, bo tylko dzięki temu będziemy mogli jakoś przetrwać w tej dekadenckiej Europie. Nacjonaliści są nawet w stanie tolerować fakt, że Orbán wciąż myśli o tym, że południowa Słowacja mogłaby stać się kiedyś częścią Węgier.

Po drugiej stronie jest podobnie. Przed zeszłorocznymi wyborami dwie główne partie liberalne prowadziły dość ostrą kampanię antywęgierską, obawiając się, że do parlamentu mogliby dostać się przedstawiciele niewielkiej pro-Orbánowskiej partii mniejszości węgierskiej. Ponieważ partii tej nie udało się zdobyć choćby jednego mandatu, ugrupowania liberalne przestały się posługiwać antywęgierską retoryką. Węgierski problem zniknął.

Ukazującą się właśnie w Polsce „Klinikę” napisałeś dwa lata temu. Co cię do tego natchnęło?

– Tę powieść zacząłem pisać w proteście przeciwko głównemu nurtowi literatury słowackiej. Słowacki mainstream literacki to autofikcja – autobiograficzne, postmodernistyczne i satyryczne książki o współczesnym człowieku. Moim zamiarem było napisanie czegoś zupełnie innego, ale jednocześnie również autobiograficznego. Posługuję się kafkowską, irracjonalną metodą pisarską. Pomyślałem więc, że połączę ją z elementami autobiograficznymi. W ten sposób powstała „Klinika”.

Narrator przypomina K. z „Procesu” Kafki, klinika, do której chodzi, ma w sobie coś z zamku z „Zamku”…

– Jestem fanem pisarstwa Kafki. Co ciekawe, leczył się na gruźlicę w Tatrach, gdzie miał kontakty ze Słowakami. Ówczesny język słowacki był dość dziwny. Kafkę to zaintrygowało, zanotował nawet niektóre słowa. Choć znał jako tako czeski, to myślę, że Słowaków w ogóle nie rozumiał. Szokujące jest co innego. Otóż w notatkach z sanatorium pisał o pracujących w sanatoryjnej kuchni Słowaczkach, które wynosiły do domu jedzenie dla dzieci. To były resztki zbierane z talerzy pacjentów…

Kafka zwrócił więc jedynie uwagę na śmieszną dla niego słowacczyznę i biedę…

– No cóż…

Gdyby trafił do ówczesnego Pressburga, jak się nazywała przed I wojną Bratysława, miałby pewnie lepsze wspomnienia…

– W Pressburgu czułby się dużo lepiej, no i rozumiałby wszystko, bo ludzie mówiliby do niego po niemiecku. Pressburg był miastem austriackim. Na Słowacji są dwa wielkie miasta – Bratysława i Koszyce. Bratysława była niemieckojęzyczna, a Koszyce węgierskojęzyczne.

Kafka jest wciąż popularny na Słowacji? A może po aksamitnym rozwodzie oddaliście go Czechom, którzy bardziej się z nim identyfikują?

– Słowacy nie uważają Kafki za autora czeskiego, tylko żydowskiego pisarza piszącego po niemiecku, ale to nie ma nic wspólnego z polityką. Napisałem „Klinikę” po kafkowsku także dlatego, że odnoszę wrażenie, iż słowaccy literaturoznawcy mają awersję do twórczości Kafki. Uważają, że jego pisarstwo to archaiczny, dawno martwy i nieatrakcyjny sposób pisania.

Ożywiłeś Kafkę na Słowacji…

– Nie odważyłbym się nigdy tego powiedzieć (śmiech).

Narrator „Kliniki” nazywa sam siebie „ufnym opowiadaczem w świecie niegodnym zaufania”. Tak definiujesz rolę pisarza w XXI w.?

– To nie jest moja definicja pisarstwa – w ten sposób definiuję siebie. „Klinika” to tekst autobiograficzny, piszę głównie o sobie.

Pisarstwo to dla ciebie misja, praca czy po prostu fun?

– Wszystko razem.

Pod koniec powieści narrator mówi: „… jestem nadzwyczajnie nudny, wyjątkowy swoją przeciętnością, nudny całkiem inaczej niż inni”. To twoje odkrycie u progi sześćdziesiątki?

– Zgadza się, to jest moje doświadczenie życiowe. Elementem autobiograficznym jest także to, że bohater zaczyna w końcu powątpiewać w to, że profesor, ów słynny psycholog, u którego się stara o wizytę, może mu pomóc. Moja żona jest psycholożką. Kiedy czasami słucham, jak rozmawia z koleżankami z pracy czy pacjentami, to dochodzę do wniosku, że nawet psycholog nie jest w stanie zrozumieć innego człowieka.

Narrator „Kliniki” pomógł sobie sam, odbywając wiele rozmów z napotkanymi pracownikami kliniki.

– Pisanie „Kliniki” pomogło także mnie, bo po skończeniu tej powieści przestałem myśleć o samobójstwie.

Rozmowę tłumaczył Tomasz Grabiński

Pavol Rankow (ur. w 1964 r.) jest laureatem Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus za powieść „Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)”. W połowie września nakładem wydawnictwa Książkowe Klimaty ukazała się jego najnowsza powieść „Klinika”. Na co dzień wykłada na Uniwersytecie Komeńskiego w Bratysławie