Jak rozmawiać z dziećmi, by wspierać je w rozwiązywaniu problemów? Być ich przewodnikiem i zapewnić im poczucie bezpieczeństwa oraz własnego znaczenia? To proste – czytajmy dzieciom na głos. I rozmawiajmy z nimi o trudach ulubionych bohaterów.
Bajkoterapia czerpie z mocy literatury. Dziecku trudno zrozumieć narrację i monologi dorosłych. Do około ósmego roku życia towarzyszy mu myślenie magiczne. Dlatego świat bajek jest najlepszym sposobem tłumaczenia mu świata i uczenia go. Czytanie bajek daje rodzicowi możliwość rozmowy i kontaktu poprzez język dziecka, czyli zabawę i bajki. To tam dorosły może się z nim prawdziwie spotkać. Jak tłumaczy Anatol Bodanko, współautor książki „Dylematy współczesnego wychowania i kształcenia”, bajki mają strukturę podobną do umysłu dziecka. Poprzez wyjaśnianie i nazywanie są w stanie je uczyć, w jaki sposób uporządkować chaos w psychice i poradzić sobie z trudnymi emocjami. Dzieci nie przepracowują tematów jak dorośli, one je „przebajkowują”. Bajkoterapia eksternalizuje, czyli wyjmuje na zewnątrz trudności dziecka i przenosi je na kogoś innego.
O czym jest ta bajka
Czytamy i rozmawiamy o przygodach, trudnościach bohatera – dziecko nie musi opowiadać o sobie. Jeśli nie chce rozmawiać, nie oznacza, że unika tematu, lecz że jest on dla niego za trudny, np. wypadek, trudny zabieg medyczny. Bajka pomoże rozszerzyć perspektywę i wydobyć trudność na zewnątrz. Poprzez rozmowę z rodzicem o świecie z książek dziecku łatwiej zrozumieć innych, odnaleźć siebie, czyli odkryć, zinterpretować i konstruować.
Rola bajkoterapii w budowaniu zasobów osobistych jest niezwykła. Książki mówią o akceptacji, wzmacnianiu poczucia własnej wartości oraz budowaniu wiary we własną moc sprawczą i talenty. Pokazują dziecku, że nie jest samo, że ktoś mu pomoże. Oswajają lęk i stres. W bajkoterapii znajdziemy wiele narzędzi do regulacji emocji dziecka. W rozmowie o bajce uczymy postaw i kompetencji, które pomogą dziecku rozwiązać jego problem.
Oto przykład, jak działa bajkoterapia. Rodzic mówi dziecku, które bardzo się boi i unika wielu czynności: „Stachu, jeśli będziesz tak robił, nikt nie będzie chciał się z tobą bawić”. Można to powiedzieć też lepszym językiem: „Wiesz co, Stachu, ja widzę, że ty się bardzo boisz, kiedy jesteś w nowym miejscu. Możesz zrobić to i to…”. Dziecko jednak często nie jest w stanie skorzystać z porady. Warto przeczytać mu zatem bajkę, np. o kotku, który bardzo się boi i dowiaduje się od swojego przyjaciela psa, jak może sobie poradzić ze strachem wychodzenia na łąkę. Psu pomaga oddech, rozłożenie akcji na mniejsze cele, podbieganie do jednego krzaczka i sprawdzenie, jak tam można się bawić.
Inny przykład: rodzicom Leona skradziono samochód. Nie ukrywali tego przed dzieckiem, wydawało się, że dosyć dobrze to zniosło. Babcia opiekująca się Leonem zauważyła jednak, że chłopiec bardzo przeżywa tę kradzież, wszystkie jego emocje związane są z tym wydarzeniem. Leon usłyszał więc od swojej mamy opowieść o dziewczynce, której skradziono rower. Nie udało się go odzyskać, ale złodzieje zostali złapani i ukarani. Mama opowiadała Leonowi bajkę kilka razy, co pozwoliło wyrzucić mu z siebie emocje. Po kilku powtórzeniach Leon zaczął wykrzykiwać na koniec: „Nie wolno kraść! Złodzieje zostaną ukarani”. Leon chciał wysłuchiwać opowieści przez kilka dni, z czasem problem przestał istnieć.
Sztuka czytania bajek
Bajkoterapia jest kojarzona z samym czytaniem specjalnych bajek. Jednak rodzic może do tego użyć książek, które ma w domu, a potem porozmawiać z dzieckiem i pobawić się z nim, nawiązując do treści książki. Bajkoterapia to trójstopniowy proces czytania – omawiania i ćwiczenia.
ETAP I – czytanie
Zaczynamy od wspólnego czytania. Istotne są modulacja głosu; kontakt wzrokowy z dzieckiem, najlepiej tzw. migawkowy, bez nadmiernego wpatrywania się w dziecko czy całkowitego unikania kontaktu wzrokowego i koncentracji tylko na książce; ton głosu i tempo mówienia; pokazywanie dziecku ilustracji znajdujących się w bajce; rozluźniona pozycja podczas czytania, by dziecko również mogło się zrelaksować i skupić na treści bajki. Głośne, emocjonalne czytanie aktywizuje centra emocjonalne w mózgu. Uwalniane są większe ilości hormonów i neuroprzekaźników, które wspomagają tworzenie połączeń między komórkami nerwowymi.
Leśna paczka.
Foto: Newsweek Psychologia Dziecka
ETAP II – omawianie
Zapraszamy dziecko do odpowiedzi na pytania dotyczące usłyszanej treści. Zaczynamy od tych prostych, nawiązujących do głównego bohatera, jego przyjaciół czy miejsca, w którym rozgrywa się akcja. Na przykład: czy główny bohater miał ulubionego przyjaciela? W jakim miejscu toczyła się akcja bajki? Następnie przechodzimy do pytań związanych z przeżyciami bohaterów, ich odczuciami czy pomysłami, na które wpadli podczas próby stawienia czoła przedstawionemu w opowieści wyzwaniu. Na przykład: jakie przygody mieli główni bohaterowie? Jak sobie z nimi radzili? Co czuł główny bohater, kiedy poznawał nowych kolegów? Jak ty byś się czuł/czuła w tej sytuacji?. Poszukiwanie odpowiedzi uruchamia w dzieciach umiejętność korzystania z informacji, które otrzymały. Porządkuje je, zachęca do kreatywności, wyrażania swojego zdania. Pytania dotyczące stanów czy emocji bohaterów stwarzają przestrzeń do poznawania sfery emocjonalnej dziecka. I najważniejsze: uważnie słuchajmy dziecka. O co pyta, co je interesuje, co uważa za największą trudność bohatera – to kopalnia wiedzy o dziecku.
Etap III – ćwiczenie
Czytający zaprasza dziecko do zabawy, ale to ono decyduje, jak będzie wyglądała zabawa. Bajkoterapeuta dostarcza scenariusz ćwiczenia oparty na czytanej historii, a następnie podąża za dzieckiem, jego potrzebami, pomysłami oraz tempem, płynnie wplatając do zabawy treści, które dziecko ma zapamiętać i sobie przyswoić. Mały człowiek może bawić się w pojedynkę lub z bajkoterapeutą. Ćwiczenie wspiera kreatywność u dziecka, utrwala i wykorzystuje zdobyte informacje. Zacieśniamy więź z dzieckiem, zbudowaną podczas omawiania bajki, okazując mu zaufanie, wspierając je w trenowaniu nowych umiejętności i pozwalając na podejmowanie samodzielnych decyzji.
Jaka z bajki płynie nauka
Bajkoterapia pozwala nazwać problem i rozwiązać go w sposób wykorzystujący kilka mechanizmów.
^ Identyfikacja – dziecko utożsamia się z głównym bohaterem, który przeżywa konkretne przygody i trudności. Problemy postaci mogą zostać przeniesione na realia życia dziecka. Na przykład bajka o dziecku, które ma trudności w zaadaptowaniu się w przedszkolu.
- Naśladownictwo – umożliwia obserwację bohatera, jego zachowań i przeniesienie ich do swojego życia. Dziecko, które nie może odnaleźć się w przedszkolu, uczy się wzorców reagowania na sytuacje stresowe, problematyczne. Na przykład dowiaduje się, jak komunikować swoje potrzeby innym dzieciom, budować z nimi relacje.
- Normalizacja – pokazuje dziecku, że nie jest osamotnione w trudnej sytuacji. Bohater przeżywa takie same problemy, co jest pocieszające.
- Odwrażliwianie – pozwala spojrzeć z bezpiecznej odległości na swój problem, przeżyć go w bezpiecznym otoczeniu. Gdy bohater przeżywa stresującą sytuację w przedszkolu, dziecko utożsamia się z nim, ale może też spojrzeć z dystansem. Oswaja się z problemem i łatwiej sobie z nim radzi. Może sprawdzić, czy to, czego się obawiało, rzeczywiście było trudne. Wielokrotne powtarzanie historii zmniejsza emocjonalne oddziaływanie stresogennego bodźca.
Za pomocą książek i bajkoterapii możemy uczyć dzieci, relaksować i wyciszać je, oswajać emocje, rozwijać ich umiejętności porozumiewania się. Jednocześnie dowiadujemy się, co myślą na dany temat, gdzie widzą trudności. To ułatwia budowanie mocnej więzi. Rodzic może wesprzeć się książkami, filmami, serialami, spektaklami, koncertami oraz metodologią bajkoterapii – również do budowania relacji z innymi dorosłymi. Uważnie słuchając, rozmawiając o motywacjach bohaterów, rozumie bardziej siebie i innych.
Agnieszka Machnicka — współzałożycielka i prezeska fundacji Zaczytani.org, bajkoedukatorka, trenerka FamilyLab. Od 15 lat zarządza projektami i kieruje zespołami, absolwentka studiów podyplomowych z holistycznego zarządzania kapitałem ludzkim i Studium Integralnego Trenerów Komunikacji opartych na empatii
