„Skrzypienie desek, odgłosy ciał”. Intymność w chłopskich izbach

W XIX wieku zaczęła się idealizacja kultury chłopskiej. Lud miał być pracowity, pobożny i czysty. Tymczasem chłopska etyka seksualna była znacznie mniej rygorystyczna niż wzorzec proponowany przez duszpasterzy. Dziewictwo w dzisiejszym rozumieniu nie stanowiło szczególnie cenionej wartości. Dawna etnografia uważała, że dowodem na stosowanie się do zakazu współżycia seksualnego przed ślubem był rytuał pokładzin, czyli okazanie gościom weselnym zakrwawionego prześcieradła podczas nocy poślubnej. Tyle że znamy przypadki udanych pokładzin kobiet, o których wiadomo, że były w ciąży. Nierzadko wiedziała o tym również wiejska społeczność.

Z badań historycznych i etnograficznych wynika, że powstał skomplikowany system obyczajów pozwalających dość bezpiecznie uprawiać seks przedmałżeński. Na przykład posłanie dziewczyn w pewnym wieku przenoszono z izby (gdzie spali wszyscy domownicy) do komory, czyli pomieszczenia, w którym przechowywano żywność i wartościowsze rzeczy. Zakradanie się chłopca do komory na spotkanie z dziewczyną jest częstym motywem ludowej poezji, ale też czytając źródła historyczne, można czasem odnieść wrażenie, że opiekunowie dziewczyny nie chcieli w tym przeszkadzać.

Kiedy zaczynano? Piosenka wiejska podpowiada – „Od sochy do sochy, niech trawa rośnie. Nie dawaj picochy, az ci porośnie”.

– Dziewczyny mogły rozpoczynać aktywność seksualną z nadejściem pierwszej miesiączki, zapewne w wieku lat 14-15 lat. Chłopcy chyba niewiele później. Badania ksiąg parafialnych pokazują, że średni wiek zawierania małżeństwa na wsi w XVII-XVIII w. to dla kobiety 20-24 lata, a dla mężczyzny 25-29. Zatem między osiągnięciem dojrzałości płciowej a założeniem rodziny mijało około 10 lat. Wiele chłopskich dzieci w tym okresie opuszczało rodzinny dom, by udać się na służbę, czyli w istocie coś w rodzaju praktyki zawodowej w innych gospodarstwach we wsi lub we dworze. Służba w gospodarstwach chłopskich miała charakter rodzinny, tzn. sługa traktowany był jak domownik – pracował na równi z dziećmi gospodarza, jadł przy tym samym stole i jeszcze dostawał niewielką zapłatę. Nadzór nad jego zachowaniem przejmował gospodarz domu, ale oczywiście kontrola była słabsza niż w rodzinnej zagrodzie. Służba była dobrą okazją do zawarcia bliższych znajomości między dziewczynami a chłopakami, wtedy też zwykle rozpoczynano współżycie. Niektóre takie związki wiodły do ołtarza. Zdecydowaną większość małżeństw zawierano między osobami z tej samej parafii, a więc grupa potencjalnych partnerów była dość nieliczna i wszyscy się znali. To trochę tak, jakby musiał pan wybrać małżonkę spośród dziewcząt, z którymi chodził pan do przedszkola.

Jaka była świadomość seksualna mieszkańców wsi?

– Wiedzieli, czym kończy się stosunek seksualny, bo pokrywanie krów czy koni było aktem publicznym, który obserwowały całe rodziny. Trudno było też o ukrywanie zachowań seksualnych ludzi. Dzieci wiedziały, co rodzice robią w nocy, bo na ogół wszyscy mieszkali w jednej izbie. Było ciemno, więc seksu raczej się słuchało, niż na niego patrzyło – skrzypienie desek, odgłosy ciał…

Ale wiedza rzeczowa była zaskakująco niska. Czytałem zeznanie dziewczyny, która przed sądem próbowała udowodnić ojcostwo jednego ze swych partnerów. Upierała się, że ostatni stosunek miała z nim w Nowy Rok, tylko że dziecko urodziła w listopadzie. Wezwano nawet ekspertki, babki, które przyjmowały porody, i domniemanego sprawcę ciąży ostatecznie uniewinniono.

Gdzie się kochano?

– Znalezienie intymnego miejsca było trudne. We wsi składającej się z kilkunastu domów można było śledzić każdy krok. Pójście do lasu nie było przyjemne. Po pierwsze, w lesie wypasano świnie, więc można sobie wyobrazić, jak wyglądało poszycie. Po drugie, trudno było się ukryć, bo drzewa były ogołocone z niższych gałęzi zbieranych na opał. Kochankowie musieli iść głęboko w las. Najczęściej kochano się w stodołach, stajniach, i to wcale nie w nocy. Korzystano z każdej okazji. Znajdujemy opisy sytuacji, gdy przyłapano uprawiających seks na gnoju – zwłaszcza zimą, kiedy ciężko pójść w tym celu do lasu, a gnój jeszcze ma ten plus, że grzeje.

Najbogatsze życie seksualne prowadzono – oprócz zapustów – podczas żniw, kiedy wszyscy pracowali razem, często do późna w nocy. Ogólnie można powiedzieć, że w środowisku wiejskim panowała atmosfera milczącego przyzwolenia dla stosunków przedmałżeńskich. Rodzice na przykład pozwalali dzieciom „po stodołach sypiać” i już nawet jawnie konsumować związek pod ich okiem, jeżeli było po zaręczynach.

A jak partnerzy się dobierali? Pod względem zamożności? Urody?

– Partner atrakcyjny seksualnie to był taki, z którym można było zawrzeć małżeństwo i założyć wydajną gospodarczo rodzinę. Bezpłodność uważano za karę bożą. Dzieci to bezpłatna siła robocza, więc gdy się ich nie miało, trzeba było wynajmować parobków. Proszę pamiętać, że widmo głodu nieustannie wisiało nad wsią, a więc zdrowie, zdolność do pracy i tężyzna fizyczna były wysoko wartościowane. W takich warunkach swoboda w wyborze partnerów seksualnych (a w perspektywie małżonków) była zapewne większa, niż znamy to z czasów wsi pouwłaszczeniowej, kiedy decydowało kryterium zamożności.

Czy zdarzały się małżeństwa z miłości?

– Pewnie tak, choć to słowo raczej nie było stosowane we współczesnym jego rozumieniu. Jeżeli już, to używano słowa „upodobanie”. Małżonkowie mieli darzyć się nie tyle miłością, ile szacunkiem, a związek spełniał się bardziej w solidarności w prowadzeniu gospodarstwa niż w miłosnych uniesieniach. Może jest to nieromantyczna wizja miłości, co jednak nie znaczy, że brakowało prawdziwego zaangażowania emocjonalnego.

Co się działo, kiedy kobieta zachodziła w ciążę?

– Jeżeli mężczyzna był odpowiedzialny, brali ślub. Z analiz ksiąg kościelnych wynika, że aż do 30 proc. małżeństw chłopskich zawierano z powodu ciąży. Jeśli mężczyzna nie chciał, do akcji wkraczała zwykle gromada wiejska, która naciskała na delikwenta i jego rodzinę. Przecież wieś była rodzajem przedsiębiorstwa, kolejna pełna rodzina oznaczała zwiększenie efektywności i większe szanse na przeżycie wszystkich jej mieszkańców. Jak to nie skutkowało, kobieta szła do sądu. Po przesłuchaniu jej i kochanka stwierdzano ojcostwo i jeśli nawet groźba kary nie była w stanie skłonić mężczyzny do ożenku, to zasądzano jednorazowe alimenty – zwykle musiał darować kobiecie krowę.

Przez grupę taki ktoś traktowany był jako nieodpowiedzialny i przynosił wstyd domowi. Zapewne wypadał też z młodzieżowego kręgu towarzyskiego, w którym kształtowały się przyszłe małżeństwa i gdzie tworzyły się mniej czy bardziej trwałe związki o charakterze seksualnym. Samotna matka traciła natomiast bardzo dużo na rynku matrymonialnym, choć nie zawsze oznaczało to utratę szans na udany związek małżeński. Karą było też obcięcie warkocza i założenie czepca, czyli przejście do grupy kobiet dojrzałych. Taka osoba nie mogła już brać udziału w zabawach młodzieży.

Kto odpowiadał za prowadzenie się chłopów?

– Ksiądz za wykroczenia seksualne mógł nakazać publiczną pokutę – leżenie krzyżem w kościele lub umieszczenie grzesznika w kunie, czyli rodzaju kajdan znajdujących się przy wejściu do kościoła. Były to kary silnie stygmatyzujące, a gromada domyślała się przyczyn pokuty pomimo tajemnicy spowiedzi. Ale na tym kończyły się jego możliwości.

Chłopi jednak najczęściej pilnowali się sami, działała wewnętrzna kontrola gromady. W wielu wsiach funkcjonował tzw. rug – raz do roku wszyscy gospodarze zbierali się przed obliczem sądu wiejskiego i wyznawali publicznie występki swoje, swoich domowników i sąsiadów. Przy tej okazji wychodziły na jaw różne przestępstwa seksualne, np. zdrada małżeńska, która – w odróżnieniu od przedmałżeńskiego życia seksualnego – była traktowana jako poważne wykroczenie, karane nawet wygnaniem ze wsi.

Zdarzało się, że gromada się myliła? Bezpodstawnie oskarżała o romanse?

– Oczywiście. Znana jest sprawa córki wiejskiego ślusarza, która udzielała się w bractwie kościelnym. Ktoś widział ją, jak w karczmie po kątach obściskiwała się z chłopakami. Życzliwy doniósł do kościoła, że nie jest godna nosić świętych obrazów. Jej ojciec podał sprawę do sądu. Zadziałał mechanizm – nie ma dziecka, nie ma sprawy. Sąd ukarał plotkarzy i nakazał przywrócić dobre imię dziewczynie.

Jakich używano metod antykoncepcji?

– Na ten temat wiemy bardzo mało. Historycy na Zachodzie są w lepszej sytuacji. Zachowały się pisane w XVIII w. pamiętniki intymne ludzi ze stanów niższych. Wynika z nich, że młodzież stosowała wiele technik seksualnych, które pozwalały osiągnąć satysfakcję, ale nie kończyły się ciążą – zasadniczo różne formy wzajemnej masturbacji. Tym tłumaczy się, że np. w Anglii w połowie XVII w. niemal nieznane było zjawisko ciąży przedmałżeńskiej.

Dla Polski nie ma prawie żadnych danych. Czasami w sądach kobiety oskarżone o zajście w ciążę przed— czy pozamałżeńską mówiły o obietnicach partnerów seksualnych, „że jej tak nie uczyni, aby miał być skutek”. Przyjmuje się, że w takich wypadkach chodziło o stosunek przerywany. Co nie znaczy, że nie stosowano całej palety środków antykoncepcyjnych, tyle że miały one raczej znaczenie magiczne. Wierzono w działanie ziół, zaklęć, np. że zakopane w ogrodzie łożysko uchroni kobietę przed powtórną ciążą…

Stosowano również środki i metody poronne, ale moim zdaniem najskuteczniejszym środkiem redukcji liczby potomstwa na wsi było dzieciobójstwo. Przyjmuje się, że okres pomiędzy kolejnymi porodami wynosił mniej więcej trzy lata. Więc jeśli kobieta wychodziła za mąż w wieku 20 lat, to mogła urodzić siedmioro-ośmioro dzieci. Tymczasem model chłopskiej rodziny przed zaborami to 2+2 czy 2+3. Jeżeli nie istniała skuteczna antykoncepcja, to co działo się z resztą dzieci?

Każda kobieta zabijała troje-czworo dzieci?

– Oczywiście, że nie. Głównie to rezultat wysokiej śmiertelności dzieci i niemowląt. Kobiety rodziły w gronie innych matek, babek, położnych… Jeżeli obecne przy porodzie zgodnie uznawały, że rodziny nie stać na utrzymanie kolejnego dziecka albo ma ono małe szanse na przeżycie, doprowadzały do jego śmierci. Nie dokonywano zabójstwa, raczej zaniedbania. Nikt nie zgłaszał tego jako przestępstwa, bo poniekąd cała wieś brała za to odpowiedzialność.

Czy dwór mógł zabronić albo narzucić chłopu małżeństwo?

– Formalnie tak. Konieczność uzyskania zgody dworu na małżeństwo poddanego przedstawiano w oświeceniowej publicystyce jako straszne upokorzenie. Tymczasem trzeba było po prostu rozstrzygnąć kwestie praktyczne – zwłaszcza jeśli narzeczeni pochodzili z dóbr różnych panów. Wtedy jeden z nich tracił, a drugi zyskiwał chłopa czy chłopkę. Ten, który tracił, pragnął oczywiście otrzymać jakąś rekompensatę, czy to od rodziny nowożeńców, czy też od drugiego pana. Chodziło o pieniądze, a nie o jakieś złośliwe ingerencje w prywatne życie poddanych.

Działało prawo pierwszej nocy?

– Historycy uważają obecnie, że prawo pierwszej nocy to mit. To nie znaczy, że w warunkach osobistego poddaństwa nie dochodziło do wykorzystywania seksualnego chłopek – mówimy jednak o patologii, a nie normie. Po co szlachcic miał upokarzać chłopa i narażać się na agresję całej wsi, uprawiając seks z panną młodą? Łatwiejszym łupem była przecież służąca. Jeśli zachodziła w ciążę, starano się w nią wrobić któregoś z parobków, oczywiście za jakąś finansową zachętą. Taki system dość dobrze funkcjonował dzięki hipokryzji i wzajemnym korzyściom zaangażowanych weń mężczyzn. Podobnie było z duchownymi. Jeżeli ksiądz traktował swoją kobietę tak jak chłop żonę – to znaczy nie bił przesadnie, nie zdradzał, łożył na dziecko – to nikogo to nie raziło. Gromada burzyła się wtedy, gdy duchowny zbyt często zmieniał nałożnice, nie płacił na wychowanie dziecka czy po prostu gwałcił chłopki.

Międzystanowe stosunki seksualne wydają się zatem opierać głównie na wykorzystaniu różnicy pozycji społecznej i nie są wolne od fizycznej czy psychicznej przemocy. Ale zdarzały się również międzyklasowe mezalianse wynikające ze wzajemnego uczucia. Znana jest historia szlachcianki, która zakochana w służącym, namówiła go do zamordowania męża. Głębokie uczucie musiało też łączyć pewnego szlachcica z dość dobrej rodziny, który przez wiele lat żył bez ślubu z córką zwykłego kmiecia i spłodził z nią kilkoro dzieci. Dopiero po śmierci konkubiny zdecydował się zawrzeć związek małżeński z kobietą swojego stanu.

Prof. Tomasz Wiślicz – historyk, profesor Zakładu Studiów Nowożytnych Instytutu Historii PAN, badacz historii kultury i historii społecznej Polski XVI-XVIII wieku. Autor książki „Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII-XVIII wieku”