Autonomia, kompetencja oraz relacje to trzy uniwersalne i wrodzone potrzeby kluczowe dla naszego zdrowia psychicznego i rozwoju. Chociaż są one współzależne, nie w każdym momencie życia wszystkie muszą być spełnione w równym stopniu. Od czego zależy, na którą z nich kładziemy akcent, i czy możliwa jest harmonijna synchronizacja w ich realizowaniu?
Teoria autodeterminacji (Self-Determination Theory, SDT), stworzona przez amerykańskich badaczy Edwarda L. Deciego i Richarda M. Ryana (1985), należy do najważniejszych koncepcji psychologicznych wyjaśniających naturę ludzkiej motywacji. W jej centrum znajdują się trzy podstawowe potrzeby psychologiczne, które, zgodnie z założeniami teorii, są uniwersalne i wrodzone, charakteryzują każdego z nas. To autonomia, kompetencja i relacje. Autonomia oznacza poczucie kontroli nad własnym życiem i działaniami. Kompetencja to wiara w swoje umiejętności i możliwość ich rozwijania. Relacje dotyczą potrzeby więzi z innymi ludźmi.
Potrzeby te odgrywają kluczową rolę w rozwoju człowieka, jego zdrowiu psychicznym oraz motywacji wewnętrznej. Ich zaspokojenie prowadzi do lepszego funkcjonowania, natomiast frustracja – do problemów emocjonalnych i spadku zaangażowania.
„Potrzebne” trio
Autonomia to potrzeba odczuwania, że nasze działania wynikają z własnych przekonań i wartości. Jest to podstawowe poczucie sprawczości, czyli kontroli nad własnym życiem. Badania wskazują, że środowiska wspierające autonomię, takie jak szkoły czy miejsca pracy, które oferują możliwość wyboru i uwzględniają perspektywę jednostki, sprzyjają wewnętrznej motywacji oraz kreatywności. Przykładowo, badanie amerykańskiego psychologa Johnmarshalla Reeve’a z 2006 r. wykazało, że nauczyciele wspierający autonomię uczniów poprzez zachęcanie ich do wyrażania opinii i podejmowania decyzji obserwowali wyższy poziom zaangażowania oraz lepsze wyniki w nauce. Co więcej, pozytywnie wpływało to także na całościowe funkcjonowanie uczniów w systemie edukacji. Uczniowie wspierani przez nauczycieli, którzy sami doceniali swoją autonomię, z czasem postrzegali swoje kompetencje jako większe w porównaniu z tymi nauczycielami, których styl budowania relacji z podopiecznymi był bardziej kontrolujący.
Newsweek Psychologia.
Foto: Materiały prasowe
Brak zaspokojenia potrzeby autonomii może prowadzić do poczucia bezradności i spadku satysfakcji z życia. Deci i Ryan (1985) podkreślali, że presja zewnętrzna, taka jak nadmierna kontrola w pracy czy sztywne reguły w rodzinie, może skutkować przejściem od motywacji wewnętrznej do motywacji zewnętrznej. Ta z kolei może być zawodna w przypadku braku owych zewnętrznych wytycznych lub braku postrzeganych zasobów do radzenia sobie i w konsekwencji rzutować na dobrostan człowieka.
Druga z kluczowych, według teorii autodeterminacji, ludzkich potrzeb odnosi się do potrzeby odczuwania skuteczności w podejmowanych działaniach. Ludzie pragną czuć, że ich wysiłki prowadzą do postępu i osiągnięć. Badania wykazują, że wspieranie potrzeby kompetencji, np. poprzez dostarczanie wyzwań dopasowanych do umiejętności, sprzyja zaangażowaniu oraz poprawie wyników (Deci i Ryan, 1985). Przykładem jest jedno z klasycznych badań kanadyjskiego psychologa społecznego Roberta J. Valleranda i współpracowników (1987), które pokazało, że sportowcy otrzymujący pozytywne informacje zwrotne na temat swoich postępów mieli wyższą motywację wewnętrzną i lepsze wyniki niż ci, którzy byli krytykowani. Z kolei brak poczucia kompetencji prowadzi do frustracji, poczucia nieadekwatności i unikania wyzwań.
I w końcu numer trzy, czyli relacje. Chodzi tu o potrzeby bliskości, akceptacji i przynależności. Badania pokazują, że osoby doświadczające wsparcia społecznego są bardziej odporne na stres i mają wyższy poziom satysfakcji z życia. W kontekście teorii autodeterminacji Ryan i Deci podkreślają, że relacje interpersonalne odgrywają kluczową rolę w motywacji wewnętrznej. Wspierające środowisko, w którym jednostka czuje się akceptowana i doceniana, sprzyja realizacji celów osobistych oraz zawodowych. Według badań pracownicy, którzy czują się częścią zespołu i oceniają swoje relacje ze współpracownikami jako satysfakcjonujące, są bardziej zaangażowani i mniej podatni na wypalenie zawodowe.
Potrzeby na przestrzeni życia
Teoria autodeterminacji dostarcza fascynującego spojrzenia na to, jak ludzkie potrzeby psychologiczne mogą kształtować motywację. Z jednej strony jesteśmy jednostkami z indywidualną historią i charakterem, z drugiej zaś łączy nas wspólny, uniwersalny mianownik, który można by przyrównać do wiatru w żaglach. Podstawowe potrzeby psychologiczne są uniwersalne, ale ich zaspokajanie zmienia się pod wpływem wieku, kontekstu i doświadczeń życiowych. Na przykład młodzi dorośli często koncentrują się na potrzebie autonomii, starając się osiągnąć niezależność od rodziców i budować własną tożsamość. Ba! Potrafią nawet mocno o tę autonomię zawalczyć. Z perspektywy rozwojowej potrzeba ta jest niezwykle istotna: wspieranie autonomii w tym okresie – np. przez umożliwienie podejmowania decyzji i eksplorowania różnych możliwości – sprzyja zdrowemu rozwojowi i wyższemu poczuciu satysfakcji z życia.
Z kolei w średnim wieku bardziej centralna staje się często potrzeba relacji. Ludzie zaczynają doceniać głębsze więzi z rodziną, przyjaciółmi i partnerami, a ich działania często skupiają się na utrzymywaniu jakości tychże relacji. Znaczenie zaspokajania tej właśnie potrzeby może być szczególnie ważne w okresach życiowych przełomów i wyzwań, takich jak narodziny dziecka czy zmiany zawodowe.
W późniejszym wieku większy nacisk kładzie się na potrzebę kompetencji, jednak w kontekście adekwatnym do nowych ograniczeń. Starsze osoby często poszukują sposobów na utrzymanie poczucia sprawczości, podejmowanie wyzwań dostosowanych do swoich możliwości, które mogą przekładać się na doświadczanie wyższego poziomu dobrostanu.
Czy można realizować wszystkie potrzeby jednocześnie?
Jednym z kluczowych założeń teorii autodeterminacji jest to, że trzy omawiane tu główne potrzeby nie wykluczają się wzajemnie. Wręcz przeciwnie, są one współzależne. Nie oznacza to jednak, że w każdym momencie życia wszystkie muszą być spełnione w równym stopniu. Ważne jest, by znaleźć równowagę, która pozwala na harmonijny rozwój.
Przykładowo, w młodym wieku budowanie niezależności może się wiązać z czasowym osłabieniem intensywności czasu spędzanego z rodziną na rzecz poszukiwania autonomii. Potrzeby te nie muszą się jednak wykluczać, zwłaszcza jeżeli zaspokajanie autonomii może być realizowane w sposób wspierający (np. poprzez akceptację ze strony bliskich), potrzeba relacji również jest spełniana. Podobnie, osoba starsza, która angażuje się w działalność społeczną, może jednocześnie realizować potrzeby kompetencji i więzi, uczestnicząc w działaniach, które są dla niej wartościowe i pozwalają budować kontakty.
Jaka to melodia?
Można pomyśleć o zaspokajaniu potrzeb psychologicznych, wyobrażając sobie didżejską konsolę. Jest na niej mnóstwo przycisków i suwaków, które wprawnie uruchomione potrafią dodawać nowe dźwięki i efekty do zapoczątkowanej już melodii. Nie musimy operować wyłącznie na jednym pokrętle regulującym fonię, lecz możemy używać wielu innych, odpowiedzialnych np. za rytm czy tempo.
Jak wskazywały wyżej opisane badania, zwiększenie zaangażowania w zaspokajanie jednej potrzeby nie musi oznaczać porzucenia tej drugiej. Jednak czasami świadomie możemy zdecydować się na realizację jednej z nich w większym stopniu. Gdy budujemy własny biznes lub karierę zawodową, istotne może się wydawać nabywanie odpowiednich kompetencji, by sprawdzać się w obliczu nowych wyzwań. Czy to oznacza, że gdy dokonujemy wyboru raz, niemożliwa jest zmiana zdania? A czy raz wybrana playlista powinna grać już nam do końca, niezależnie od nastroju, preferencji i zmian, które wydarzają się w życiu?
Zmiany akcentów w realizacji potrzeb to naturalny proces, który pozwala człowiekowi odnaleźć równowagę w różnych okresach życia. Zrozumienie, jak potrzeby te współdziałają i jak dostosowują się do zmieniających się okoliczności, pozwala lepiej radzić sobie z wyzwaniami współczesnego świata i budować trwały dobrostan. Potrzeby, jak i okoliczności mogą być zmienne. W kolejnych krokach możliwe jest akcentowanie relacji, by za jakiś czas powrócić do beatu rytmów związanych z potrzebą kompetencji lub autonomii. Niekiedy jednak możliwa jest synchronizacja w satysfakcjonującej harmonii. Może więc warto się zastanowić, jaka teraz przygrywa nam melodia i czy chcemy w niej coś zmienić?
Joanna Gutral — doktorka psychologii, psychoterapeutka poznawczo-behawioralna (cert. PTTPB nr 896), psychoedukatorka. Dydaktycznie i badawczo związana z Uniwersytetem SWPS w Warszawie i Centrum Działań dla Klimatu i Transformacji Społecznych 4Cast. Prowadzi warsztaty, szkolenia i psychoedukacyjny podcast „Gutral Gada”
